H Ευρώπη βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο. Έχουμε κατ αρχάς και κατ αρχήν πετύχει κάτι πολύ σημαντικό μέχρι σήμερα. Η Ευρώπη 1.0, η πρώτη φάση δηλαδή κι έτσι όπως την αντιλαμβάνομαι διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έχει ήδη συντελεσθεί. Δεν είναι μόνο οι συνθήκες, η Λισαβόνα, η Νίκαια, το Άμστερνταμ, το Μααστριχτ κλπ, που έχουν μέχρι σήμερα διαμορφώσει την Ένωση όπως την ξέρουμε αλλά είναι κάτι πιο βαθύ που αποδεικνύεται μέσα από τη διάδραση που έχει οποιοσδήποτε από εμάς με τους πολίτες της υπόλοιπης Ευρώπης. Η Ευρώπη 1.0 είναι μια ένωση που έχει καταφέρει να διαμορφώσει στη νέα γενιά μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Έχει πετύχει στη συνείδηση των πολιτών αυτό που δεν έχει πετύχει στην πολιτική της. Μια ενιαία Ευρώπη. Νιώθουν, κυρίως οι νέες γενιές, Ευρωπαίοι, νιώθουν ότι ανήκουν στην Ένωση. Αυτό αποδεικνύεται τόσο από τις έρευνες που παρουσιάστηκαν στην ημερίδα «Η Ευρώπη πράττει καλώς?» και αντλούν δεδομένα από διαφορετικές χώρες αλλά και σε έρευνα που έγινε το 2017 σε 4500 νέους ηλικίας 16-25 στα πλαίσια ενός project με τίτλο “Why Europe Matters” από την JA Europe. Ήταν κοινή αίσθηση σε όλους ότι η Ευρώπη είναι το σπίτι τους, ότι θεωρούσαν αναφαίρετο δικαίωμα τους την ελεύθερη μετακίνηση για εργασία και σπουδές ενώ το 60% αντιλαμβανόταν ήδη ότι έχει δομηθεί μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αλλά δεν είναι μόνο οι αριθμοί που κανείς μπορεί να χρησιμοποιήσει με κάθε τρόπο για να πείσει για αυτό που ο ίδιος θέλει να αποδείξει. Είναι η καθημερινή εμπειρία. Τα τρομοκρατικά χτυπήματα στην Ευρώπη είναι η απόδειξη ότι έχουμε δομήσει ήδη την κοινή ταυτότητα. Το γεγονός ότι μετά από κάθε τρομοκρατικό χτύπημα γεμίζαμε τα προφίλ μας με σημαίες των χωρών που είχαν πληγεί και με μηνύματα αλληλεγγύης ενώ στα αντίστοιχα που συνέβαιναν την ίδια εποχή σε χώρες πχ της βόρειας Αφρικής εκφράζαμε απλώς αμυδρά τη συμπάθεια μας δε σήμαινε ότι είχαμε πιο χαμηλά την αξία της ζωής των μη ευρωπαίων αλλά ότι νιώθαμε ότι τα χτυπήματα στην Ευρώπη ήταν χτυπήματα στο σπίτι μας ήταν χτυπήματα εκεί που ανήκουμε ότι ήταν ενέργειες που μπορεί να είχαν επηρεάσει γνωστούς μας φίλους μας συγγνείες μας που δεν ήταν καθόλου απίθανο να βρίσκονται κάπου εκεί κοντά. Αυτό πέτυχε η Ευρώπη 1.0 , να δομήσει αυτή την αίσθηση του συνανήκειν Κι αυτό πλέον είναι δεδομένο. Μέσα από τη διάδραση των λαών, σήμερα έχουμε μηχανισμούς που δημιουργούν κοινές αναμνήσεις στους κατοίκους της ευρωπαϊκής ηπείρου, γεγονός που ταυτόχρονα, μας αρέσει ή όχι, θα δημιουργήσουν τη νέα ευρωπαϊκή εθνότητα όταν αντιληφθούμε ότι και στην πράξη αυτοί οι μηχανισμοί που δημιουργούν αναμνήσεις είναι οι μηχανισμοί που συνέδεαν τα έθνη, όταν αντιληφθούμε ότι τα έθνη κράτη αποτελούν κάτι που θα διδάσκεται ως μορφή οργάνωσης των κοινωνιών στην ιστορία στο πολύ άμεσο μέλλον. Τώρα είναι η εποχή της μετάβασης. Έχουμε ένα οικοδόμημα, με τα καλά του και τα κακά του, με τα πολλά και τα λίγα του, ένα οικοδόμημα που έχει εξασφαλίσει την ειρήνη για πρώτη φορά για τόσο μακρά περίοδο στη γηραιά ήπειρο, που μας κάνει να μην μπορούμε καν να φανταστούμε πως θα είναι ένας πόλεμος μεταξύ πχ Γερμανίας και Γαλλίας, που ένα τέτοιο ενδεχόμενο μοιάζει πιο μακρινό κι από έναν εμφύλιο. Και τώρα πρέπει να το κάνουμε ένα δημοκρατικό μόρφωμα, με την έννοια της κοινωνικής οργάνωσης. Να εμπλέξουμε τους πολίτες περισσότερο. Να μετατρέψουμε την Ένωση σε ένα δημοκρατικό εργαστήρι παραγωγής μιας δίκαιης για τους πολλούς καθημερινότητας. Αυτή θα είναι η Ευρώπη 2.0. Η Ευρώπη της συμμετοχής, της συνδιαμόρφωσης, της δημοκρατίας. Η Ευρώπη 1.0 ήταν το δημιούργημα των λίγων κι εμπνευσμένων, η Ευρώπη 2.0 θα είναι η Ευρώπη των πολλών και προβληματισμένων. Αν θεωρήσουμε ότι η δημοκρατία είναι μια συνισταμένη διαδιακσία δυο βασικών συνιστών , της συμμετοχής των πολιτών στην εξουσία και της λογοδοσίας της εξουσίας στους πολίτες μπορώ με βεβαιότητα να σας πως ότι η Ευρώπη σήμερα δεν κάνει καλά καμία από τις δυο αυτές διαδικασίες. Το σύστημα διακυβέρνησης της Ένωσης είναι ασαφές. Ορισμένο, αν εξαιρεσει κανεις την Ευρωζώνη, αλλά ασαφές στους πολλούς. Πολλές φορές θεωρώ ότι η δημοκρατία μέσα στη μεγάλη Ένωση εξαντλεί τα όρια της χωρικής της ελαστικότητας. Είναι αυτό το «οι μακρυνές Βρυξέλλες». Δεν τις βλέπουμε, δεν ξέρουμε τι αποφασίζουν , δε μπορούμε να τις ελέγξουμε. Ας το πάρουμε όμως λίγο από την αρχή και σύμφωνα με την προσέγγιση που κάναμε. Συμμετοχή και Λογοδοσία. Τα ποσοστά συμμετοχής των πολιτών στις ευρωεκλογές είναι πιο χαμηλά από ποτέ. Από το 62% συμμετοχής του 1979 φτάσαμε στο 45% το 2015. Για την Ευρώπη σήμερα αποφασίζει η μειοψηφία των πολιτών. Δεν είναι ελκυστικός ο τόπος διοίκησης της. Η ίδια η Ένωση όπως δείχνουν και πρόσφατες έρευνες του ευρωβαρόμετρου είναι ελκυστική αλλά ο τρόπος διοίκησης της δεν αρέσει. Γιατί ο κόσμος δε συμμετέχει στην εξουσία? Εδώ μεταφερόμαστε στην αλληλένδετη με τη συμμετοχή διαδικασία αυτή της λογοδοσίας της εξουσίας. Δεν ξέρουμε πως λαμβάνονται οι αποφάσεις. Είναι απλό. Δεν ξέρουμε ποιος φταίει και ποιος πρέπει να πάρει τα credits. Ήταν Άνοιξη του 2014 όταν ο Ομπάμα ο πρόεδρος των ΗΠΑ επισκέφτηκε την Ευρωπαϊκή Ένωση στις Βρυξέλλες. Στην άφιξη του εξελίσσεται μια θλιβερή σκηνή για τη διοίκηση της Ένωσης. Χρειάστηκε να κάνει μια χειραψία με τον ομόλογο του μπροστά στους φωτορεπόρτερ. Τον πρόεδρο της Ένωσης. Ποιος είναι όμως ο πρόεδρος της Ένωσης; Ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής επιτροπής, ο πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ποιος; Τελικά μαζί του εμφανίστηκαν ο Μπαρόζο και ο Βαν Ρομπάι και οι δύο με τον τίτλο του «Πρόεδρου της Ευρώπης» κι έτσι πρόκυψε μια φωτογραφία που ο Ομπάμα σαν άλλος Πάπας έβαζε το χέρι του πάνω σε αυτά των Ρομπάι και του, συγχωρέστε με για το χαρακτηρισμό αλλά μου είναι δύσκολο να αποδιδεολογικοποιήσω το λόγο μου, «ανεκδιηγητού» Μπαρόζο. Αυτή η φωτογραφία δεν είναι μια φωτογραφία της στιγμής αλλά η περιγραφή μιας διαδικασίας διακυβέρνησης που θολώνει στα μάτια του κόσμου Παραφράζοντας τον Καραμανλή, είναι η επιβεβαίωση της απορίας των πολιτών για το «ποιος κυβερνά τελικά αυτή την Ένωση» και άρα ποιον θα κρίνουμε? Το ίδιο διαπίστωσα όταν πριν λίγο καιρό κι ενώ ήμουν καλεσμένος στο Βερολίνο ως εισηγητής για τη δημοκρατία στην Ευρώπη, οπότε και παίζοντας ένα παιχνίδι με τους συμμετέχοντας διαπίστωσα ότι δεν ήξεραν ποιος ήταν υπεύθυνος για το σημαντικότερο κατ αυτούς πρόβλημα της πόλης τους. Ο Δήμαρχος, η κυβέρνση και η Ευρώπη πήραν σχεδόν τα ίδια ποσοστά. Δεν ξέρουμε ποιος είναι υπεύθυνος για ένα πρόβλημα στην Ευρώπη και δεν ξέρουμε κατά συνέπεια από ποιον πρέπει να ζητήσουμε το λόγο. Ποιός αποφασίζει, ποιος υπογράφει τις συμβάσεις, πώς συμμετέχουμε? Πως συμμετείχαμε στην κατάπτυστη συμφωνία των χωρών της Ένωσης με την Τουρκία για το προσφυγικό, ποιοι τελικά την έχουν υπογράψει, πώς συμμετείχαμε στηn Περιεκτική Οικονομική και Εμπορική Συμφωνία (CETA) ελεύθερων συναλλαγών με τον Καναδά, που αρχίζουν και που τελειώνουν οι αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που της επιτροπής, ποιος εκλέγει τους επιτρόπους , κανείς, ποιος τον Πρόεδρο της Επιτροπής, ποιος είναι ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, ποια είναι απόφαση του εθνικού κοινοβουλίου και ποια του ευρωκοινοβουλίου? Όλες οι κυβερνήσεις κρατούν τα θετικά ως δική τους απόφαση και φορτώνουν τα αρνητικά σε μια απρόσωπη εξουσία των Βρυξελλών και το κάνουν γιατί μπορούν γιατί η Ευρώπη δεν είναι μια Ένωση αλλά πολλές διαφορετικές ενώσεις. Ή ευρωπαϊκή ένωση, η ένωση του ευρώ, η ένωση του Σεγκεν, η ένωση του συμφώνου σταθερότητας, η ένωση του ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης, η ένωση του διπλώματος ευρεσιτεχνίας, ή ένωση της εσωτερικής αγοράς, η ένωση της δικαστικής συνεργασίας Και σε όλες αυτές τις ενώσεις υπάρχουν κράτη μέλη που δε θέλουν να συμμετέχουν, χώρες που θέλουν αλλά δε συμμετέχουν χώρες εκτός Ευρώπης που συμμετέχουν κλπ. Πχ στο Σεγκεν, οι Βουλγαρία Ρουμανία δε συμμετεχουν αν και θέλουν, η Βρετανία αν και χώρα μέλος δε θέλει να συμμετέχει και η Ελβετία που δεν είναι κράτος μέλος συμμετέχει. Έχουμε μια βαβελ των opt ins και opt outs στην οποία ζητάμε από τους πολίτες να έρθουν να ψηφίσουν. Αλήθεια σε τι? Ποιον να κρίνουν; Ακόμη όμως κι αν έρθουν, αλήθεια έχουν όλοι πολίτες της Ένωσης τα ίδια εφόδια και κοινά κριτήρια ? επιλέγουν όλοι για τα ίδια ευρωπαϊκά θέματα ή για τα κατά τόπους εθνικά? Υπάρχει και μια κοινωνικο/ψυχολογική διάσταση του δημοκρατικού ελλείματος στην Ένωση εκτός από το κανονιστικό που περιγράψαμε πριν.
Οι πολίτες της Ένωσης κάνουν λόγο για «έλλειμμα γνώσης» και «ουσιαστικής συζήτησης». Τόσο τα ΜΜΕ όσο και τα εθνικά κόμματα και οι εθνικές κυβερνήσεις δε συζητούν το καθημερινό έργο της ΕΕ Επικεντρώνονται μόνο σε «θορυβώδη» (Σύνοδοι Κορυφής) ή «έκτακτα» (κρίσης χρέους στην ευρωζώνη) γεγονότα. Η έλλειψη μιας πανευρωπαϊκής διαδικασίας διαμόρφωσης πολιτικών απόψεων και σχηματισμού βουλήσεως αντανακλάται στον τρόπο αντιμετώπισης των εκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όπου η ψηφοφορία γίνεται όχι στη βάση των κοινών ευρωπαϊκών πολιτικών αλλά στη βάση της γνώμης που έχουν οι πολίτες για τις επιδόσεις των κυβερνήσεων τους στα εθνικά ζητήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Reif και Schmitt (1980) έχουν επινοήσει τη φράση δεύτερης «τάξης εθνικές αναμετρήσεις» για να περιγράψουν αυτήν την κατάσταση. Εν ολίγοις είναι οι περιορισμένες δυνατότητες που οι πολίτες διαθέτουν στη χάραξη πολιτικής.
Η ΕΕ δεν διαθέτει μια κυβέρνηση που εκλέγεται με λαϊκή πλειοψηφία. Η Επιτροπή που προτείνει τη νομοθεσία είναι μη εκλεγμένη και το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντιπροσωπεύει τις κυβερνήσεις που εκλέγονται από τα εθνικά εκλογικά σώματα. Το μόνο θεσμικό όργανο της ΕΕ που αντιπροσωπεύει μια πανευρωπαϊκή πολιτική και κοινωνική πλειοψηφία είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Ωστόσο, οι ευρωεκλογές δεν έχουν άμεση επίπτωση στις αποφάσεις που αφορούν τη σύνθεση των μελών της Επιτροπής, καθώς και στις προτεραιότητες του νομοθετικού προγράμματος της ΕΕ. Θέλω τώρα εδώ να μου επιτρέψετε να ανοίξω μια μεγάλη παρένθεση ειδικά αφιερωμένη στην Ευρωζώνη. Εκτός των παραπάνω τα χρόνια της κρίσης έχουμε δει να αναδύεται ένα νέο όργανο διακυβέρνησης στη στενότερη έννοια της ευρωπαϊκές ένωσης, την ευρωζώνη που δεν είναι άλλο από την «κυβέρνηση της ζώνης του ευρώ». Δεν είναι εύκολο να περιγράψει κανείς την κυβέρνηση αυτή, καθώς δεν προκύπτει με κάποιο τρόπο ένα δημοκρατικό εκλεγμένο όργανο που να έχει τη συλλογική νομιμοποίηση να παίρνει τις τόσο κρίσιμες αποφάσεις για την οικονομική διακυβέρνηση των χωρών του ενιαίου νομίσματος. Το κεντρικό όργανο της κυβέρνησης αυτής, το συμβούλιο των υπουργών οικονομικών, το γνωστό σε όλους EuroGroup, λειτουργεί εκτός των ευρωπαϊκών συνθηκών και δε λογοδοτεί ούτε σε εθνικά αλλά και ούτε στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Ακόμη χειρότερα, αν υποθέσουμε τουλάχιστον ότι οι υπουργοί οικονομικών είναι άμεσα η έμμεσα εκλεγμένοι από το λαό, τα βασικά όργανα αυτής της διακυβέρνησης , δηλαδή η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, η Ευρωπαϊκή επιτροπή και η Σύνοδος Κορυφής της ζώνης του ευρώ λειτουργούν με περίπλοκους συνδυασμούς μεταξύ τους. Φυσικά, εντέχνως, έμεινε εκτός αυτής της διακυβέρνησης, που δεν μπορεί κανείς να αμφιβάλει ότι δημιουργήθηκε μέσα σε μια κάτι σα δημοκρατική μαύρη τρύπα, το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, το μόνο άμεσα εκλεγμένο όργανο της Ένωσης. Σήμερα κανείς δε γνωρίζει ποιος ελέγχει τη σύνταξη των μνημονίων, ποιος παρακολουθεί την εκτελεστική δραστηριότητα των οργάνων που αποτελούν την Τρόικα, ποιο είναι το αντικείμενο διαπραγμάτευσης πίσω από τις κλειστές πόρτες του Eurogroup και των ων δύο επιτροπών του. Μπορεί να γνωρίζουμε τι έφαγαν οι υπουργοί οικονομικών αλλά όχι τι συζήτησαν Έχουμε μια κατάσταση πλήρους αδιαφάνειας που ο γερμανός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Γιούργκεν Χάμπερμας δε δίστασε να την περιγράψει ως «μεταδημοκρατική απολυταρχία». Αυτή η παντελής έλλειψη δημοκρατίας και συμμετοχής των πολιτών στη διακυβέρνηση της ζώνης του ευρώ είναι αυτή που τελικά έχει δημιουργήσει την αίσθηση στους πολίτες της Ένωσης ότι είναι προτιμότερη για τους επικεφαλής της ευρωζώνης η εμπιστοσύνη των αγορών παρά η εμπιστοσύνη των πολιτών της ίδιας της Ένωσης, ότι είναι σημαντικότεροι οι δημοσιονομικοί δείκτες από τους κοινωνικούς δείκτες, από τις πολιτικές απασχόλησης ανάπτυξης φορολογικής σύγκλισης κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Είναι λοιπόν επείγουσα η ανάγκη να αυξήσουμε την δημοκρατική επαγρύπνηση και να ξαναβάλουμε την αντιπροσωπευτική δημοκρατία στο κέντρο των ευρωπαϊκών οικονομικών πολιτικών. Είναι ώρα να βγούμε από την αδιαφάνεια και την απουσία πολιτικής λογοδοσίας τοποθετώντας στον πυρήνα μια δημοκρατικά εκλεγμένη εξουσία. Παρόλο το Δημοκρατικό έλλειμμα που περιγράψαμε και για το οποίο φυσικά μπορεί και να υπάρχει αντίλογος αλλά που σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί από κανέναν να απορριφθεί ως παντελώς αβάσιμο η Ευρώπη μπορεί να εξελιχθεί σε μια περισσότερο δημοκρατική Ένωση. Αυτή η Δημοκρατική Ευρώπη είναι η δεύτερη φάση της ενοποίησης. Είναι η Ευρώπη 2.0. Αυτή η Ευρώπη θα πρέπει σταδιακά να εξελιχθεί σε μια μεγάλη ένωση με κοινές πολιτικές όχι μόνο οικονομικές αλλά και κοινωνικές ώστε όλοι οι πολίτες της να προσέρχονται στις κάλπες με κοινές αφετηρίες. Η Ευρώπη θα πρέπει να αυξήσει σταδιακά το ρόλο του Ευρωκοινοβουλίου σε ένα σώμα με απόλυτο νομοθετικό χαρακτήρα Πρέπει η διαδικασία του κοινού υποψηφίου για την προεδρία της Ευρωπαϊκής επιτροπής να ενισχυθεί. Να οργανώνουν όλα τα κόμματα primaries για τους επικεφαλής τους ή ακόμη να εκλέγονται από ξεχωριστό ψηφοδέλτιο. Τα μέλη της ευρωπαϊκής επιτροπής, οι ευρωπαίοι επίτροποι που προέρχονται από τα κράτη μέλη αλλά έχουν ευρωπαϊκές ατζέντες στα χέρια τους θα πρέπει να εκλέγονται κι όχι να ορίζονται ή απλά να περνούν διαδικασίες αποδοχής. Να ξεκινήσει μια άμεση διαδικασία ευρωπαϊκών δημοψηφισμάτων binding ή non binding για μικρά καθημερινά ευρωπαϊκά θέματα ώστε να καλλιεργηθεί η κουλτούρα συμμετοχής. Να αυξήσουμε ή να βελτιώσουμε τους μηχανισμούς πληροφόρησης των πολιτών για τα ευρωπαϊκά θέματα και τις διαφορετικές απόψεις των ευρωπαϊκών κομμάτων. Να προχωρήσουμε σε εμβάθυνση της Ένωσης χωρίς να γίνονται ανεκτές εξαιρέσεις από ευρωπαϊκές πολιτικές Μέσα από μια συνθήκη για τον εκδημοκρατισμό της ευρωζώνης να προχωρήσουμε σε ένα δεύτερο κοινοβούλιο με μέλη του που θα προέρχονται από το Ευρωκοινοβούλιο και τα εθνικά κοινοβούλια ώστε να υπάρχει η μεγαλύτερη δυνατή εκπροσώπηση των διαφορετικών απόψεων των πολιτών που θα αποφασίζει για τη χάραξη της κοινής πολιτικής του ευρώ. Ένα κοινοβούλιο και μια συνθήκη που έχει περιγράψει εξαιρετικά ο Th. Pikkety στον «Εκδημοκρατισμό της Ευρωζώνης» Να ανοίξουμε τις πόρτες των συνεδριάσεων, να χρησιμοποιήσουμε την τεχνολογία για να απευθυνόμαστε στους πολίτες, να κάνουμε υποχρεωτική τη νομοθέτηση στη βάση πρωτοβουλιών των πολιτών όταν αυτές δεν παραβιάζουν τα δικαιώματα των μειοψηφιών ή τις θεμελιώδεις αρχές της Ένωσης Και κυρίως ως αντίληψη να υπερβούμε τη δια του παραδοσιακού κράτους εκπροσώπηση και να κατέβουμε στην απευθείας εκπροσώπηση των περιφερειών της Ένωσης. Έχουμε μπροστά μας μια Ευρώπη να διαμορφώσουμε. Αυτή την Ευρώπη θα τη διαμορφώσουμε όλοι μαζί, γιατί εξάλλου η Ένωση είναι ένα πολύ εμπνευσμένο δημιούργημα για να το αφήσουμε στα χέρια των λίγων. Μια Ευρώπη καλύτερη για όλους, μπορεί να δημιουργηθεί μόνο μέσα από τη συμμετοχή των πολλών, μέσα από διεκδικήσεις, μέσα από τη διαρκή εμπλοκή των μεγάλων πλειοψηφιών, μέσα από την ψήφο μας. Γιατί εξάλλου, στο τέλος, θα έχουμε την Ευρώπη που μας αξίζει και στην κοινή ανθρωπότητα που μοιραζόμαστε αξίζει μια Ευρώπη δίκαιη, αλληλέγγυα, που θα εξασφαλίζει το δικαίωμα στην πρόοδο στην καθεμία και στον καθένα.